Coornhert als ‘displaced person’ Paul Abels

Iemand die zo openlijk de confrontatie zoekt, kan tegenreacties verwachten en zelfs bedreigingen. Ook al in de zestiende eeuw. Coornhert liet zich hierdoor niet afschrikken of de mond snoeren. Liever dan in te binden of zich erbij neer te leggen, bleef hij zijn kritiek spuien. En als er gevaar voor zijn leven dreigde, nam hij een de wijk naar het buitenland.

Drie keer in zijn leven moest Coornhert vluchten. De eerste keer deed hij dat na zijn ontsnapping uit de Haagse gevangenpoort in 1567. Hij was daar door het Spaanse gezag opgesloten op verdenking van contacten met de opstandelingen van Willem van Oranje. Met de inname van Den Briel in 1572 leek de kust veilig voor hem en keerde hij terug naar zijn woonplaats Haarlem. De vrije Staten van Holland stelden hem aan als hun secretaris. Als eerste kreeg hij de opdracht buitensporig geweld van de geuzen te onderzoeken. Dat deed hij met zoveel ijver, dat geuzenleider Lumey bang werd voor de gevolgen. Hij deed toen een oproep hem te doden. Opnieuw vluchtte Coornhert daarop naar het buitenland.

Alle keren dat Coornhert moest vluchten zocht hij zijn heil in naburige Duitse bieden (Oost-Friesland en de Neder-Rijn), waar ook andere Nederlandse geloofsvluchtelingen verbleven. Om niet afhankelijk te zijn van de bedeling, verdiende hij in die periodes zijn geld als graveur en etser. Daardoor bleef hij onafhankelijk. In 1576 kon hij terugkeren naar de Nederlanden, op grond van een verdrag (de Pacificatie van Gent) dat met de Spanjaarden werd gesloten. Meteen nam hij de pen weer op om te waarschuwen tegen onverdraagzaamheid. Dit keer waren enkele vooraanstaande gereformeerde dominees in Delft het mikpunt. Drie keer ging hij onder grote publieke belangstelling met hen in debat. Deze debatten werden uiteindelijk afgebroken door de Staten van Holland, die vreesden voor onrust.

Coornhert werd nu bang dat de gereformeerden een aanslag op hem zouden willen laten plegen en daarom vluchtte hij voor de derde keer. In ballingschap kwam hij tot het inzicht dat hij daar niks kon betekenen voor de vrijheid en daarom keerde hij al snel weer terug. Nog directer zocht hij de confrontatie, door zich in Delft te vestigen, waar zijn grootste opponenten woonden en werkten. Die kregen gedaan dat Coornhert door de schout de stad werd uitgegooid. Op dat moment was er binnen de landsgrenzen maar één stad waar hij naar toe kon en waar hij alle vrijheid zou hebben om te zeggen en te schrijven wat hij wilde: Gouda.

In Gouda vond Coornhert uiteindelijk de plek waar hij in alle rust en veiligheid kon werken, tot hij hier op 29 oktober 1590 overleed. Hij kreeg een graf in de Sint-Janskerk. Het stadsbestuur had zijn Vrijheid van Consciëntie (geweten) als principieel uitgangspunt genomen voor zijn beleid. In deze stad zouden jarenlang vele vervolgden en dwarsdenkers een veilig heenkomen zoeken. Hun ideeën konden in Gouda ook ongehinderd op de drukpers gelegd worden. Aan die bijzondere situatie kwam in 1618 een eind, toen stadhouder prins Maurits onder dreiging van geweld het liberale stadsbestuur verving door meer orthodoxe en rechtzinnige regenten. Verschillende dwarsdenkers moesten toen uit Gouda vertrekken en opnieuw zochten sommigen een veilig heenkomen in Duitse gebieden.